با تغییر عادت‌های کوچک والدگری، آینده فرزند دلبندتان را نجات دهید!
تشویق و تنبیه نوجوان از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی والدین و مربیان در دوران حساس نوجوانی هستند. نوجوانی مرحله‌ای پرچالش و پرهیجان در مسیر رشد انسان است که با تحولات جسمی، شناختی، هیجانی و اجتماعی همراه است. در این دوره، نوجوان نیاز به هدایت، حمایت و در عین حال، آزادی دارد. در چنین شرایطی، والدین باید با آگاهی کامل، نقش خود را ایفا کنند.
تشویق نوجوانان به عنوان ابزاری برای تقویت رفتارهای مثبت، و تنبیه نوجوان برای اصلاح رفتارهای نادرست، هر دو نقش کلیدی در شکل‌گیری شخصیت سالم و مستقل نوجوان دارند. اما استفاده ناآگاهانه یا افراطی از هرکدام، ممکن است نتیجه معکوس بدهد.
تشویق نوجوانان یعنی «شناسایی، تأیید و تقویت رفتارهای مثبت آنها» به شکلی که انگیزه، اعتماد به نفس، و احساس ارزشمندی‌شون تقویت بشه. برخلاف تصور بعضی‌ها، تشویق فقط گفتن «آفرین» یا دادن جایزه نیست، بلکه یعنی دیده شدن، درک شدن و تایید شدن از طرف کسانی که برای نوجوان مهم هستن، مثل پدر، مادر، معلم یا مربی.
در دوران نوجوانی، که انسان در حال ساختن شخصیت مستقل خودش هست و به‌شدت به شناخت و تأیید هویتش نیاز داره، تشویق نقش حیاتی در رشد روانی، احساسی و حتی رفتاری ایفا می‌کنه.
نوجوان در حال عبور از مرحله‌ای‌ست که پر از تردید، تغییر و گاهی سردرگمی است. او نه کودک است، نه کاملاً بالغ. در این دوران، نوجوان:
به او یاد بدهد که «تو دیده می‌شی»، «تلاشت مهمه»، «ارزشمندی حتی اگر اشتباه کنی».
تشویق واقعی برای نوجوانان باید ویژگی‌های خاصی داشته باشد تا موثر و مفید باشد. این نوع تشویق می‌تواند به رشد اعتماد به نفس، انگیزه و یادگیری بهتر کمک کند. ویژگی‌های تشویق واقعی عبارتند از:
تشویق واقعی باید بر اساس عملکرد واقعی نوجوان باشد و نه فقط به خاطر رضایت دادن یا به طور سطحی. وقتی تشویق از تلاش‌های واقعی نوجوان نشأت بگیرد، او احساس می‌کند که تلاشش دیده شده و ارزشمند است. به عبارت دیگر، باید تشویق به طور واقعی با دستاوردها یا بهبودهایی که نشان داده شده، همخوانی داشته باشد.
تشویق باید خاص و دقیق باشد تا نوجوان بفهمد که چرا تشویق شده است. به جای اینکه بگویید “آفرین!”، بهتر است بگویید “من دیدم که امروز خیلی تمرکز کردی و با دقت روی مسئله کار کردی، این عالی بود!”. این نوع تشویق نشان می‌دهد که شما توجه دقیقی به تلاش‌های خاص او دارید و این باعث می‌شود نوجوان احساس کند که برای عملکردش قدردانی می‌شود.
تشویق واقعی باید بیشتر بر تلاش، پشتکار و فرآیند پیشرفت تمرکز کند تا صرفاً بر نتایج. به نوجوانان کمک می‌کند که بفهمند موفقیت‌های بزرگ فقط نتیجه تلاش‌های مداوم هستند و حتی در صورتی که نتیجه نهایی آنطور که انتظار می‌رفته نباشد، همچنان تلاش‌ها و پیشرفت‌هایشان ارزشمند است. به عنوان مثال: “می‌بینم که چقدر برای این کار وقت گذاشتی، همین که برای حل مشکل سخت تلاش کردی خیلی مهمه.”
تشویق باید در زمان مناسب و به موقع صورت گیرد تا تاثیر بیشتری داشته باشد. وقتی که نوجوان در حال انجام یک کار یا پس از رسیدن به یک دستاورد است، تشویق فوری می‌تواند احساس موفقیت و رضایت را در او تقویت کند.
تشویق نباید بیش از حد اغراق‌آمیز باشد. اگر شما چیزی را که واقعی نیست یا بالاتر از سطح واقعی نوجوان است، تمجید کنید، ممکن است او احساس کند که این تمجید غیرواقعی است و در دراز مدت تاثیر منفی بگذارد. تشویق باید با توانایی‌ها و دستاوردهای واقعی نوجوان هماهنگ باشد.
تشویق واقعی نشان می‌دهد که شما به شخص نوجوان توجه دارید و از تلاش‌ها و ویژگی‌های او آگاهید. این نوع تشویق به نوجوان کمک می‌کند که احساس کند مورد توجه و احترام قرار گرفته است. این به تقویت ارتباط و اعتماد بین نوجوان و فرد بزرگ‌تر (والدین، معلمان و غیره) کمک می‌کند.
تشویق واقعی به نوجوان انگیزه می‌دهد تا ادامه دهد و به بهبود خود ادامه دهد. این نوع تشویق باید به نوجوان انگیزه بدهد که به جای توقف در یک نقطه، به پیشرفت‌های بیشتر فکر کند. به عنوان مثال: “تو خیلی پیشرفت کرده‌ای، حالا می‌توانی روی این بخش تمرکز کنی تا بیشتر یاد بگیری.”
تشویق واقعی باید به نوجوان احساس حمایت و آرامش دهد، نه اینکه به او فشار بیاورد که باید همیشه بهترین باشد. این تشویق باید به گونه‌ای باشد که نوجوان احساس کند که برای تلاش‌هایش مورد تقدیر قرار می‌گیرد، حتی اگر کامل نباشد.
تشویق اصولی و صحیح برای نوجوان فقط یک واکنش لحظه‌ای نیست، بلکه ابزاری قدرتمند برای ساختن شخصیت، اعتماد به نفس، و مسیر زندگی سالم اوست. وقتی نوجوان از طریق تشویق دیده می‌شود، احساس می‌کند که ارزشمند است، رفتار خوبش تأیید می‌شود و می‌فهمد که مسیر درستی را طی می‌کند.
نتایج مهم و کاربردی تشویق اصولی :
یکی از مهم‌ترین اثرات تشویق درست، تقویت عزت نفس نوجوان است. نوجوانی که بابت تلاش‌ها و ویژگی‌های مثبتش تشویق می‌شود، احساس می‌کند «من مفیدم، من توانمندم، من دیده می‌شوم».
وقتی والد یا معلم رفتار خوبی را تشویق می‌کند، نوجوان با خودش می‌گوید:
«پس کار خوبی کردم. من می‌تونم دوباره این کارو انجام بدم.»
در نتیجه:
تشویق اصولی باعث می‌شود نوجوان فقط برای گرفتن جایزه یا تأیید دیگران رفتار خوب نداشته باشد، بلکه خودش از درون انگیزه پیدا کند. وقتی بداند رفتارش مورد توجه قرار گرفته، دلش می‌خواهد ادامه دهد چون احساس خوبی به خودش دارد.
مثلاً:
به جای تمرکز بر اشتباه‌ها، وقتی روی رفتارهای خوب تمرکز کنیم و آنها را تشویق کنیم، رفتارهای منفی به مرور کم‌رنگ‌تر می‌شوند. تشویق مثل نورافکنی عمل می‌کند که نقاط مثبت را روشن می‌کند تا فرد به آن سمت متمایل شود.
مثال: اگر نوجوان در رفتارهای اجتماعی ضعیف است اما در یک موقعیت خاص با ادب صحبت کرد و همان لحظه تشویق شد، احتمال اینکه دوباره مودب باشد بیشتر می‌شود.
تشویق فضای بین والد و نوجوان را گرم و حمایتی می‌کند. نوجوانی که مدام مورد سرزنش قرار می‌گیرد، دچار فاصله عاطفی می‌شود. اما اگر تشویق کند، والد برایش تبدیل به همراه و پشتیبان می‌شود، نه فقط ناظر و قضاوت‌گر.
این رابطه قوی باعث می‌شود:
نوجوانی که تشویق اصولی را تجربه می‌کند:
با جملاتی مثل «آفرین به تو» یا «دیدم چقدر به خواهرت کمک کردی» حس خوبی به نوجوان منتقل می‌شود. این جملات اگر صادقانه و مشخص باشند، تأثیر چندبرابری دارند.
لبخند، در آغوش گرفتن، نگاه محبت‌آمیز، یا حتی یک اشاره تأییدآمیز می‌تواند قدرت بالایی داشته باشد.
مثلاً اجازه دادن به دیدن فیلم مورد علاقه، خرید یک کتاب خاص یا برنامه‌ریزی برای سفر کوتاه. اما باید مراقب باشیم نوجوان به پاداش شرطی نشود.
مثلاً تحسین در جمع خانواده یا معلمی که از او در کلاس تقدیر می‌کند، باعث می‌شود نوجوان برای حفظ آن جایگاه تلاش کند.
تشویق درست، فقط گفتنِ “آفرین” نیست؛ بلکه باید به‌جا، به‌موقع، متناسب، و هدفمند باشه.
خیلی از پدر و مادرها یا مربی‌ها ممکنه نیت خوبی داشته باشن، ولی به دلیل نداشتن درک درست از اصول و زمان‌بندی، تشویق‌شون نتیجه برعکس بده یا اصلاً اثر نکنه.
پس بیایم اصول رو با هم یاد بگیریم:
یکی از مهم‌ترین اصول، اینه که تشویق باید بلافاصله بعد از انجام رفتار مثبت انجام بشه. اگه فاصله بیفته، نوجوان ممکنه ارتباط بین رفتار و پاداش رو متوجه نشه.
مثال:
وقتی نوجوان مسئولانه اتاقش رو تمیز کرد، همون موقع بگو:
چقدر با دقت مرتب کردی! کارت واقعاً عالیه. اگه یک روز بعد بگی، اون تاثیر فوری و عمیق رو نداره.
یکی از رایج‌ترین اشتباه‌ها اینه که فقط نتیجه‌های بزرگ تشویق می‌شن (مثلاً نمره ۲۰ گرفتن)، در حالی‌که باید خودِ تلاش، پیشرفت، صداقت یا پشتکار هم دیده بشه.
مثال خوب:
خیلی تحت تأثیر قرار گرفتم که با وجود سختی امتحان، تمرین‌ها رو کامل انجام دادی.
این باعث می‌شه نوجوان بفهمه که «فرایند» مهمه، نه فقط «نتیجه».
نباید برای کار کوچیک، پاداش خیلی بزرگ داد یا برعکس. این باعث می‌شه نوجوان دچار توقع زیاد یا بی‌انگیزگی بشه.
مثال نامناسب:
برای مرتب کردن یک کتاب، نباید وعده خرید گوشی بدی!
مثال مناسب:
برای انجام مسئولیت‌های ساده می‌تونی با یک پیام محبت‌آمیز، لبخند، یا یک گفت‌وگوی مثبت تشویقش کنی.
نوجوان‌ها خیلی سریع متوجه می‌شن که حرف‌هات واقعی هست یا فقط الکی داری تعریف می‌کنی. تشویق مصنوعی یا اغراق‌آمیز باعث بی‌اعتمادی می‌شه.
باید بدون اغراق و با دقت بگی دقیقاً چه چیزی رو تحسین می‌کنی.
«از اینکه مسئولیت خرید خونه رو قبول کردی و بدون غر زدن انجامش دادی، واقعاً لذت بردم.»
تشویق نباید فقط به معنی جایزه یا هدیه باشه. اگه نوجوان یاد بگیره فقط در برابر پاداش بیرونی تلاش کنه، انگیزه درونی در او شکل نمی‌گیره.
تشویق‌های مؤثر می‌تونن باشن:
همه نوجوان‌ها یکسان نیستند. بعضی‌ها از تعریف علنی خوششون میاد، بعضی‌ها دوست دارن تو خلوت تشویق بشن. شناخت شخصیت فرزندت بهت کمک می‌کنه بهتر تشویق کنی.
نوجوانی، دوره‌ای پُر از تغییر و نوسان رفتاریه. نباید فقط زمانی که رفتار خاص یا چشمگیر دیدی، تشویق کنی. باید پیوسته دنبال نکات مثبت باشی و اون‌ها رو تأیید کنی، حتی اگه کوچیک باشن.
تنبیه نوجوان به معنای آسیب زدن یا سرکوب او نیست؛ بلکه به معنای اصلاح رفتاری‌ست که پیامدی منفی به دنبال دارد. هدف از تنبیه، آموزش است نه انتقام.
تنبیه نوجوانان می‌تواند تأثیر زیادی در اصلاح رفتار و رشد شخصی آنها داشته باشد، اما در صورتی که به درستی انجام نشود، ممکن است مشکلات و آسیب‌های زیادی به همراه داشته باشد. در اینجا برخی از خطاهای رایج در تنبیه نوجوانان آورده شده است که می‌تواند تأثیرات منفی داشته باشد:
وقتی تنبیه بیش از حد باشد، نوجوان ممکن است احساس بی‌عدالتی یا بی‌ارزشی کند. این نوع تنبیه می‌تواند باعث عصبانیت و مخالفت بیشتر نوجوان شود، به جای اینکه او را به رفتار درست هدایت کند. همچنین، ممکن است نوجوان احساس کند که هیچگاه نمی‌تواند به انتظارات والدین یا بزرگ‌ترها برسد و این موجب کاهش اعتماد به نفس او می‌شود.
تنبیه‌های بدنی، مانند ضربه زدن یا کتک زدن، نه تنها در بسیاری از کشورها غیرقانونی است، بلکه به روابط والدین و نوجوان آسیب می‌زند. این نوع تنبیه می‌تواند باعث ترس، بی‌اعتمادی و حتی آسیب‌های روانی و جسمی شود. همچنین نوجوان ممکن است از این تجربیات به عنوان ابزاری برای مقابله با مشکلات اجتماعی یا خانوادگی استفاده کند، که می‌تواند به رفتارهای خشونت‌آمیز در آینده منجر شود.
اگر تنبیه بدون توضیح و دلیل منطقی باشد، نوجوان ممکن است به درستی متوجه نشود که چرا رفتار او اشتباه بوده است. بدون این آگاهی، نوجوان نمی‌تواند درک کند که چه رفتاری باید تغییر کند و ممکن است همین رفتار را دوباره تکرار کند. توضیح علت رفتار اشتباه و پیامدهای آن به نوجوان کمک می‌کند تا به اصلاح آن فکر کند.
گاهی اوقات، تنبیه‌ها بسیار شدید یا بسیار ضعیف‌تر از آن چیزی هستند که نیاز است. برای مثال، اگر یک نوجوان فقط به خاطر یک اشتباه کوچک با تنبیهی شدید مواجه شود، این کار نه تنها به اصلاح رفتار او کمک نمی‌کند، بلکه ممکن است احساس ناامیدی و مقاومت در او ایجاد کند. از طرف دیگر، تنبیه‌های ضعیف ممکن است اثرگذاری کمی داشته باشند و نوجوان را به اصلاح رفتار ترغیب نکند.
اگر تنها به تنبیه‌های منفی (مثل محرومیت از آزادی یا امتیازات) تکیه شود و هیچگونه پاداش یا تشویقی برای رفتارهای مثبت نوجوان وجود نداشته باشد، ممکن است نوجوان هیچ انگیزه‌ای برای تغییر رفتارهای خود نداشته باشد. تشویق رفتارهای مثبت و ارائه جایگزین‌های مناسب می‌تواند به نوجوان کمک کند تا انگیزه بیشتری برای تغییر رفتار پیدا کند.
اگر والدین یا بزرگ‌ترها در اعمال قوانین و تنبیه‌ها ثبات نداشته باشند یا خودشان رفتارهای ناپسند مشابه را نشان دهند، نوجوان گیج می‌شود و ممکن است نتواند تفاوت بین رفتارهای درست و نادرست را درک کند. برای مثال، اگر والدین در مواقعی که باید رفتار نوجوان را تصحیح کنند، خودشان از همان اشتباهات پیروی کنند، نوجوان به این نتیجه می‌رسد که تنبیه‌ها غیرمنصفانه یا بی‌معنی است.
تنبیه نوجوان در حضور دیگران، به ویژه در جمع دوستان یا خانواده، می‌تواند موجب تحقیر و شرم او شود. این نوع تنبیه نه تنها اثر منفی بر عزت نفس نوجوان می‌گذارد بلکه ممکن است روابط او با دیگران را تحت تأثیر قرار دهد. نوجوانان معمولاً در این شرایط برای حفظ وجهه خود در جمع ممکن است بیشتر به رفتارهای منفی خود ادامه دهند.
گاهی اوقات تنبیه به گونه‌ای انجام می‌شود که احساسات و نیازهای عاطفی نوجوان نادیده گرفته می‌شود. نوجوانان به شدت نیاز دارند که درک شوند و از سوی اطرافیان حمایت شوند. اگر تنها بر تنبیه تمرکز شود و هیچگونه توجهی به احساسات نوجوان نگردد، او ممکن است احساس کند که از طرف خانواده یا اطرافیانش رها شده است، که به کاهش ارتباط و ایجاد مشکلات روانی منجر می‌شود.
یکی از اشتباهات رایج در تنبیه نوجوانان، تهدید به چیزهایی است که قابل اجرا نیستند یا در عمل امکان‌پذیر نیستند. برای مثال، تهدید به محروم کردن از چیزی که در واقع نمی‌توانید آن را به طور کامل از نوجوان بگیرید، می‌تواند باعث سردرگمی و عدم احترام نوجوان به قوانین شود.
اگر مرزها و قوانین خانواده به وضوح برای نوجوان مشخص نشود و او نتواند بفهمد چه رفتارهایی مناسب است و چه رفتارهایی اشتباه است، ممکن است درک درستی از انتظارات بزرگ‌ترها نداشته باشد. در نتیجه، اعمال تنبیه در این شرایط تنها منجر به گیجی و نارضایتی خواهد شد.
مثلاً اگر نوجوانی بی‌احتیاط گوشی را خراب کرده، خودش باید پیگیر تعمیر یا هزینه‌اش باشد. این کار حس مسئولیت را بالا می‌برد.
مثلاً محدود کردن بازی یا اینترنت برای مدت کوتاه. این محرومیت باید متناسب و موقتی باشد، نه از روی خشم.
پس از آرام شدن فضا، با او صحبت کنید. بگویید دلیل این تصمیم چه بوده و تأکید کنید که او را دوست دارید ولی رفتارش نیاز به اصلاح داشته.
اگر فقط تشویق کنیم، نوجوان ممکن است دچار خودشیفتگی یا غرور کاذب شود. اگر فقط تنبیه کنیم، دچار سرخوردگی و یأس می‌شود. تعادل یعنی آموزش واقع‌گرایانه.
تشویق باید به گونه‌ای متعادل باشد که نه بیش از حد باشد تا باعث خودباوری کاذب یا فشار زیاد شود و نه کم باشد تا نوجوان احساس بی‌ارزشی یا ناامیدی کند. تشویق متناسب با تلاش واقعی و دستاوردهای واقعی نوجوان می‌تواند او را به تلاش بیشتر و پیشرفت مداوم تشویق کند و در عین حال از آسیب‌های احتمالی ناشی از تشویق زیاد یا کم جلوگیری نماید.
تشویق بیش از حد ممکن است با خود مشکلاتی به همراه داشته باشد، که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:
از سوی دیگر، تشویق کم یا نبود تشویق به اندازه کافی نیز می‌تواند به نوجوان آسیب بزند. این آسیب‌ها عبارتند از:
تشویق و تنبیه نوجوان اگر با شناخت و آگاهی صورت بگیرد، باعث شکل‌گیری شخصیتی سالم، با اعتمادبه‌نفس و مسئول می‌شود. هیچ‌کدام از این دو ابزار، دشمن نوجوان نیستند؛ بلکه اگر در زمان درست، با روش درست استفاده شوند، می‌توانند فرزندانی موفق، متفکر و اخلاق‌مدار تربیت کنند.
آکادمی رشد والد و فرزند آوان
ما در آکادمی آوان مسائل تربیتی و آموزشی کودک و نوجوان را به والدین، معلمان، مربیان، روانشناسان و مشاوران آموزش می دهیم.
ایمیل: site@rayehesanatgar.com
تلفن:09055865521
