با تغییر عادت‌های کوچک والدگری، آینده فرزند دلبندتان را نجات دهید!
بر اساس تحقیقی که در سال ۲۰۲۳ در دانشگاه تهران انجام شد، بیش از ۷۰٪ نوجوانان بین ۱۲ تا ۱۸ سال روزانه بیش از ۳ ساعت در شبکه‌های اجتماعی وقت می‌گذرانند. از این میان، ۴۲٪ به طور مستقیم احساس اضطراب ناشی از مقایسه با دیگران را گزارش کرده‌اند. در مقابل، ۳۰٪ نیز عنوان کرده‌اند که از این فضا برای یادگیری زبان یا مهارت خاصی استفاده کرده‌اند. این آمار گویای آن است که نوع استفاده از شبکه‌های مجازی عامل تعیین‌کننده در تاثیر آن‌هاست.
بر خلاف دیدگاه عموم که همیشه از دیدگاه نفی به شبکه های اجتماعی نگاه شده، دز این بخش میخواهیم به تاثیرات مثبت شبکه های اجتماعی بپردازیم:
شبکه‌های اجتماعی به نوجوانان این امکان را می‌دهند که در فضایی گسترده‌تر از مدرسه و محیط خانواده، با افراد متنوعی ارتباط برقرار کنند. این تنوع در ارتباطات منجر به آشنایی با دیدگاه‌های مختلف، فرهنگ‌های گوناگون و سبک‌های متفاوت گفت‌وگو می‌شود.
از طریق پیام‌رسانی، گفت‌وگوهای گروهی، نظر دادن در پست‌ها یا شرکت در لایوها، نوجوانان تمرین می‌کنند چگونه نظرات خود را بیان کنند، چگونه مخالفت را محترمانه پاسخ دهند و چگونه شنونده خوبی باشند. این مهارت‌ها در ارتباطات حضوری نیز تأثیرگذار خواهد بود و توانایی نوجوان را در برقراری روابط سالم، مؤثر و پایدار تقویت می‌کند.
همچنین، مشارکت در فعالیت‌های جمعی آنلاین مانند گروه‌های داوطلبانه، انجمن‌های فرهنگی یا باشگاه‌های مجازی، باعث توسعه مسئولیت‌پذیری، روحیه کار گروهی و تعامل سازنده با دیگران می‌شود.
یکی از مهم‌ترین مزایای شبکه‌های اجتماعی برای نوجوانان، دسترسی بدون واسطه و سریع به اطلاعات گسترده و به‌روز است. نوجوان می‌تواند با عضویت در کانال‌ها و صفحات علمی، فرهنگی یا هنری، دانش خود را در زمینه‌های مورد علاقه‌اش افزایش دهد.
به عنوان مثال، بسیاری از صفحات در اینستاگرام، یوتیوب یا تلگرام به آموزش زبان‌های خارجی، مهارت‌های دیجیتال، علوم پایه، روانشناسی، هنر و موسیقی اختصاص دارند. نوجوانان در هر ساعتی از شبانه‌روز می‌توانند محتوای آموزشی را مشاهده و مرور کنند.
در بسیاری از کشورها، نوجوانان با استفاده از این ابزارها حتی موفق به شرکت در دوره‌های بین‌المللی، کسب گواهینامه‌های تخصصی و ورود زودهنگام به مسیر حرفه‌ای شده‌اند. از این منظر، شبکه‌های مجازی نه‌تنها مکمل آموزش رسمی، بلکه در مواردی جایگزین آن نیز بوده‌اند، به‌ویژه در شرایط بحرانی مانند دوران کرونا.
دوران نوجوانی مرحله‌ای حساس در شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی است. نوجوانان به دنبال معنا دادن به خود، کشف علایق، باورها و جایگاهشان در جامعه هستند. شبکه‌های اجتماعی فرصت بسیار مناسبی برای تجربه و تقویت این فرآیند فراهم می‌کنند.
از طریق ساختن پروفایل شخصی، اشتراک‌گذاری افکار، هنر، نوشته‌ها، عکس‌ها و شرکت در بحث‌های مختلف، نوجوان می‌آموزد که چگونه خود را بیان کند، چگونه بازخورد بگیرد، و درک درستی از واکنش دیگران نسبت به خودش داشته باشد. این فرآیند به شکل‌گیری تصویر ذهنی روشن‌تری از خود کمک می‌کند.
به علاوه، نوجوانانی که در دنیای واقعی فرصت کمی برای دیده شدن دارند (مثلاً به دلیل محدودیت‌های جغرافیایی، خانوادگی یا اجتماعی)، در فضای مجازی می‌توانند در محیطی برابر، توانایی‌ها و استعدادهای خود را عرضه کرده و دیده شوند. این موضوع نقش مهمی در افزایش عزت‌نفس، اعتماد به نفس و احساس ارزشمندی آنان دارد.
از اثرات منفی شبکه های اجتماعی نمی‌شود چشم پوشی کرد. در ادامه این اثرات منفی را به تفکیک بررسی می‌کنیم.
نوجوانان به دلیل ساختار مغزی حساس، کنجکاوی بالا، و نیاز به ارتباط و تأیید اجتماعی، بیش از دیگر گروه‌های سنی در معرض اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی قرار دارند. الگوریتم‌های پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام و تیک‌تاک به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که با نمایش مداوم محتوای جذاب، کاربران را برای ساعات طولانی درگیر نگه می‌دارند.
این استفاده مفرط، به مرور باعث تغییر در سیستم پاداش مغز می‌شود. نوجوان لذت، هیجان و رضایت را فقط از طریق لایک، فالو، پیام و بازخوردهای مجازی دریافت می‌کند. این وضعیت وابستگی روانی شدیدی ایجاد می‌کند که ترک آن را دشوار می‌سازد و علائمی مانند بی‌حوصلگی، بی‌قراری و پرخاشگری در صورت قطع دسترسی ظاهر می‌شود.
پیامدهای آن شامل افت تحصیلی، بی‌نظمی خواب، اختلال در تمرکز، و دور شدن از فعالیت‌های سالم و مفید مانند مطالعه، ورزش و تعامل با خانواده است.
در فضای مجازی، نوجوان ممکن است به‌طور مکرر با دوستانش در ارتباط باشد، اما این تعاملات اغلب سطحی، لحظه‌ای و فاقد عمق انسانی هستند. چنین ارتباطاتی نمی‌توانند جایگزین مناسبی برای ارتباطات حضوری، زبان بدن، تماس چشمی و تجربه‌های واقعی زندگی شوند.
با گذشت زمان، نوجوان به گفت‌وگوهای مجازی عادت می‌کند و از تعاملات حضوری، خجالت، اضطراب یا بی‌میلی نشان می‌دهد. این روند تدریجاً به انزوای اجتماعی، کاهش مهارت‌های بین‌فردی و ناتوانی در حل تعارض‌ها یا بیان احساسات منجر می‌شود.
علاوه بر این، این انزوا می‌تواند احساس بی‌هویتی، طردشدگی و گم‌گشتگی در روابط اجتماعی واقعی ایجاد کند، که در سنین بحرانی نوجوانی بسیار خطرناک است.
یکی از رایج‌ترین آسیب‌های روان‌شناختی ناشی از شبکه‌های اجتماعی، افزایش فشار روانی ناشی از مقایسه اجتماعی است. نوجوانان با دیدن تصاویر زندگی به‌ظاهر کامل، خوشحال و پر زرق و برق دیگران، دچار حس ناکامی، کم‌ارزشی و ناامیدی می‌شوند.
این مقایسه‌های مداوم که عمدتاً با واقعیت همخوانی ندارد (چرا که بیشتر محتواها دست‌کاری شده یا گزینشی هستند)، عزت‌نفس نوجوان را به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. این احساس که “من به اندازه دیگران خوب نیستم” یا “همه موفق‌تر و زیباتر از من هستند”، در بلندمدت به افسردگی، اضطراب، بی‌قراری ذهنی و حتی گرایش به آسیب‌زنی به خود می‌انجامد.
برخی از نوجوانان نیز به دنبال تأیید و مقبولیت مجازی، دچار وابستگی به لایک و کامنت شده و در صورت کمبود آن‌ها، دچار بحران روانی می‌شوند.
یکی دیگر از پیامدهای بسیار نگران‌کننده، دسترسی بدون محدودیت نوجوانان به محتواهای نامناسب، غیراخلاقی یا خشن است. الگوریتم‌ها گاه محتوایی را به نوجوان نشان می‌دهند که متناسب با سن یا شخصیت او نیست، اما به دلیل جذابیت یا شوک‌آور بودن، توجه او را جلب می‌کند.
همچنین، چالش‌های خطرناکی که در برخی شبکه‌ها رواج پیدا کرده‌اند (مانند چالش‌های خودآزاری یا رفتارهای پرخطر)، نوجوانان را به تقلید از رفتارهای ناسالم تشویق می‌کنند. از طرفی، برخی افراد سودجو با ساختن حساب‌های جعلی، اعتماد نوجوانان را جلب کرده و اطلاعات شخصی یا حتی عکس‌های خصوصی آن‌ها را مورد سوءاستفاده قرار می‌دهند.
نبود آگاهی رسانه‌ای، عدم آموزش در مدارس، و نبود نظارت والدین، همه این خطرات را تشدید می‌کنند. در برخی موارد، این مسائل به آسیب‌های جدی روانی، حقوقی، و اجتماعی منتهی شده‌اند.
با توجه به اینکه استفاده از سوشال مدیا و شبکه های اجتماعی جز جدا نشدنی از زندگی های روزمره همه ما هست، بهتر هست یک سری نات مهم را در مود این بخش مهم از زندگی بدانیم و رعایت کنیم.
امروزه، دانستن چگونگی استفاده از رسانه‌ها، به اندازه خواندن و نوشتن اهمیت دارد. نوجوانان به‌طور روزمره با حجم بالایی از اطلاعات، تصاویر، اخبار و محتوای مختلف در فضای مجازی روبه‌رو هستند. اگر آموزش لازم برای تفکیک حقیقت از دروغ، تشخیص اخبار جعلی، تحلیل پیام‌های پنهان رسانه‌ای و مدیریت زمان استفاده از این فضا را نبینند، به‌راحتی درگیر سوءاستفاده یا آسیب‌های روانی می‌شوند.
بنابراین، آموزش رسمی سواد رسانه‌ای باید به‌عنوان یک درس مستقل در برنامه درسی مدارس گنجانده شود. این درس می‌تواند شامل مباحثی مانند:
چنین آموزش‌هایی نوجوان را مجهز به «سپر شناختی» در برابر آسیب‌های فضای مجازی می‌کند.
نظارت والدین، اگر تنها به صورت کنترل سخت‌گیرانه یا محدودسازی کورکورانه باشد، معمولاً با مقاومت نوجوان مواجه می‌شود و نتیجه معکوس می‌دهد. آنچه مؤثرتر است، برقراری ارتباطی صمیمی و گفت‌وگومحور میان والد و فرزند است. نوجوان نیاز دارد احساس کند که شنیده می‌شود، دیده می‌شود و مورد اعتماد است.
والدینی که با فرزند خود درباره فضای مجازی، چالش‌ها و تجربیات آنلاینش صحبت می‌کنند، می‌توانند هم اعتماد او را جلب کنند و هم به‌صورت نامحسوس هدایتگر او باشند. این نظارت همدلانه به نوجوان کمک می‌کند تا در مواقع بحران، به جای پنهان‌کاری، به والدین خود مراجعه کند.
توصیه می‌شود:
پلتفرم‌های شبکه اجتماعی نقش مهمی در سلامت کاربران دارند و نباید تنها با هدف افزایش بازدید و درآمد، کاربران را بدون محدودیت درگیر کنند. الگوریتم‌ها باید مسئولیت‌پذیر باشند. برخی اقدامات مؤثر که این پلتفرم‌ها می‌توانند انجام دهند شامل موارد زیر است:
یکی از مهم‌ترین راه‌های کاهش وابستگی نوجوانان به محتوای مضر خارجی، تولید محتوای باکیفیت بومی است که هم جذاب باشد و هم ارزش آموزشی، فرهنگی یا روانی داشته باشد.
اگر محتوای داخلی بتواند به زبان نوجوانان، با ابزارهای جذاب (مانند انیمیشن، ویدیوهای کوتاه، بازی‌های تعاملی و پادکست‌های آموزشی) طراحی شود، نوجوان تمایل بیشتری به استفاده از آن‌ها خواهد داشت و کمتر در معرض محتواهای ناسالم خارجی قرار می‌گیرد.
نهادهایی مانند صداوسیما، وزارت آموزش و پرورش، مراکز فرهنگی و شرکت‌های تولید محتوای دیجیتال باید برای این هدف سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی کنند.
با توجه به آنچه گفته شد، شبکه‌های اجتماعی می‌توانند همچون تیغ دو لبه عمل کنند. اگر نوجوانان به درستی هدایت شوند، این فضا می‌تواند ابزار مناسبی برای رشد فردی، اجتماعی و علمی باشد. در غیر این صورت، پیامدهای مخربی در پی خواهد داشت
آکادمی رشد والد و فرزند آوان
ما در آکادمی آوان مسائل تربیتی و آموزشی کودک و نوجوان را به والدین، معلمان، مربیان، روانشناسان و مشاوران آموزش می دهیم.
ایمیل: site@rayehesanatgar.com
تلفن:2143 710 0922
